Oślica Balaama, czyli o kazaniach w kościele - Sakrament kapłaństwa

Pewien ksiądz usiadł w konfesjonale w czasie Mszy. Nie miał penitentow, więc trochę z konieczności słuchał kazania kolegi - celebransa. Zdziwienie mieszało się ze złością, gdyż kaznodzieja mylił wątki, popełniał rażące błędy językowe i wydawało się, że nigdy nie skończy. Gdy ksiądz miał już wyjść z konfesjonału, podszedł do niego mężczyzna od początku Mszy stojący w kościele. Jakież było zdziwienie spowiednika, gdy okazało się, że impulsem do pojednania z Bogiem po wielu latach było właśnie to "niefortunne" kazanie.

Historyjka ta uczy pokory i dystansu. Uświadamia, że charakteryzując i oceniając - także krytycznie - kazania, należy uwzględnić odbiorcę - jego sytuację, wrażliwość, emocje. Często bywa przecież tak, że to właśnie my - słuchacze jesteśmy rozproszeni i zamknięci na Słowo. O tym jednak pewnie napisze któryś z księży.

I jeszcze jedno zastrzeżenie. Ze względu na potrzeby tekstu publicystycznego będę używać zamiennie słów kazanie i homilia. Mam jednak świadomość, że ich znaczenia nie są synonimiczne.

Spróbuję odwołać się do własnego doświadczenia parafialnego, rekolekcyjnego, pielgrzymkowego, a także zawodowego. Pracuję jako polonistka w szkole prowadzonej przez zakonników. Od kilku lat przekazuję moim uczniom także wiedzę z retoryki. Wydaje się, że powinnam w kwestii kazań być specjalistką.

Z kazaniami jest trochę tak jak z uczniami. Po latach pamięta się albo tych wzorowych, albo tych, najdelikatniej mówiąc, "trudnych". Pamiętam najkrótsze kazanie, wygłoszone w Środę Popielcową w kościele akademickim na KUL-u. Ksiądz powiedział tylko jedno zdanie: "Przepuść Panie, przepuść, KUL-owi swojemu" i... usiadł.

Do dziś pamiętam też początek pielgrzymkowej konferencji o rodzinie: "Byli sobie dziad i baba - bardzo starzy oboje". Na pewno każdy kaznodzieja chce trafić do odbiorcy. Nie wszystkim, niestety, to się udaje. Niezależnie jednak od charyzmy i talentu każdy ksiądz może i powinien nauczyć się rzemiosła, posiąść podstawowe umiejętności retoryczne i słuchać tych, do których mówi!

O tym, że kościół jako instytucja dostrzega problem - a może kryzys? - homiletyki, świadczy utworzenie, jedynej w Polsce, Szkoły Kaznodziejów w Krakowie. Jej kierownikiem jest ks. prof. Wiesław Przyczyna. Już kilka lat temu zauważał, że główną wadą kazań jest oderwanie od życia i rozwlekłość. Diagnoza nadal aktualna. Wiele kontrowersji wzbudziła zredagowana wspólnie z ks. Maciejem Kubiakiem książka, wydana w 2008 r. w Księgarni Świętego Wojciecha, "Ściągać czy nie ściągać? O pomocach do homilii i kazań". Wynika z niej, że rośnie procent kapłanów ściągających homilie z sieci. Opanowali do perfekcji opcję "kopiuj/wklej" i... mów bez zrozumienia. Podobnie jak moi uczniowie, nie umieją oni korzystać z dobrych wzorów, a przecież gotowe materiały mogą być pomocą i inspiracją w przygotowaniu własnej wypowiedzi.

O czym ma być kazanie? Najprościej mówiąc, o Panu Jezusie i Ewangelii, czyli Dobrej Nowinie. Dobrą homilię powinny charakteryzować dwie cechy: wierność Bogu i znajomość problemów człowieka. Tematem może być więc wszystko, co dotyczy ludzkiego losu. Często słyszę opinię: "znów ksiądz politykował na kazaniu". Mnie także rażą kazania bezpośrednio odnoszące się do bieżącej polityki, w których padają nazwy konkretnych partii czy nazwiska polityków. Jednak polityka rozumiana jako "roztropna troska o wspólne dobro" może i powinna być tematem kazań. Najgorzej jednak jest wtedy, gdy w kazaniu brak wyraźnie sprecyzowanego tematu. Księży gubi dość powszechne mniemanie, że zawsze coś się powie. Nauczyciele, szczególnie z długim stażem, też tak często myślą. Brak tematu to jeden mankament, ale za dużo wątków - też niedobrze. O takich "przeładowanych" kazaniach ks. Jan Twardowski żartobliwie pisze:

Słuchacz choruje potem na "niestrawność" i... omija kościół szerokim łukiem.

Lekarstwem może być przemyślana, trójdzielna kompozycja - jak w szkole - wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Tylko raz słuchałam tak przygotowanego kaznodziei, który zapowiadał w punktach treść homilii i konsekwentnie się ich trzymał. Dzięki niemu usłyszałam też o św. Efremie. Modlitwą do niego rozpoczynała się każda homilia rekolekcjonisty, a jej mądre słowa włączyłam do porannego pacierza:

Panie i Mistrzu mojego życia,
uwolnij mnie od gniewu, krytyki
i szemrania,
od niezdrowej ciekawości, ambicji
i czczych rozmów.
Udziel mi ducha prostoty, pokory,
cierpliwości i miłosierdzia.
Błagam Cię, spraw, abym poznał moje
wady oraz grzechy
I nigdy nie osądzał moich braci.
Panie mój i Boże, bądź uwielbiony na
wieki wieków. Amen.

Wielowątkowe kazanie z natury rzeczy jest nie tylko mało komunikatywne, ale i długie. Lepiej, by u słuchacza zostało uczucie niedosytu niż ulgi: "dobrze, że już skończył". Wydaje mi się, że homilia nie powinna zdominować innych części liturgii. Z mojego doświadczenia wynika, że 10-12 minut to optymalny czas. Wyjątkiem mogą być kazania okolicznościowe, wygłaszane w czasie uroczystości religijnych lub religijno-państwowych. Wtedy można sobie pozwolić na bardziej rozbudowaną wypowiedź.

Posługiwanie się językiem zrozumiałym dla odbiorców to kolejny - poza zwięzłością - podstawowy postulat w literaturze homiletycznej. Tyle teoria, a w praktyce? Kazania są albo przeładowane terminami teologicznymi, albo mówione językiem zbyt potocznym. Pierwszy "teologiczny żargon" jest po prostu niezrozumiały, drugi często zbyt ubogi, a nawet prymitywny, żeby wyrazić prawdy wiary.

Przestrzegam też przed przerostem formy nad treścią. Atrakcyjność tak, ale nie za wszelką cenę! Zawsze warto zadać sobie pytanie, czemu mają służyć użyte w kazaniu "ozdobniki" czy pokazywane gadżety. Część winy ponoszą też odbiorcy przyzwyczajeni przez media do tego, co atrakcyjne i zabawne. Księża starają się odpowiedzieć na takie zapotrzebowanie, niestety, nie zawsze fortunnie i... zamiast głosić Słowo, zabawiają wiernych. Ci z kolei są oporni i odporni na poważne i głębsze przemyślenia.

Oczywiście, język trzeba dostosować do słuchacza, ale umiar i w tym względzie byłby wskazany. Językoznawca profesor Jerzy Bralczyk radzi nie tylko kapłanom: "Myśl o tym, o czym mówisz, nie tylko o tym, jak mówisz - inaczej zatracisz prawdziwość i spontaniczność". Ja dodam jeszcze - bez tych cech nie będziesz wiarygodnym świadkiem i uczniem Jezusa. A On:

Na koniec jeszcze coś z "polonistycznego podwórka", czyli poprawność językowa. Błędne akcentowanie, błędy w odmianie wyrazów i budowie zdań, to tylko niektóre z uchybień.

Drodzy kaznodzieje! Starajcie się "włączać" (NIE włanczać) wiernych w śpiew. W ogłoszeniach zaś poinformujcie o nabożeństwie odprawianym po prostu w maju (a NIE "w miesiącu maju"). Zachęcajcie, aby wziąć (NIE wziąść) w nim udział.

Homilia czy kazanie to nie są tylko zwykłe rodzaje przemówień - nie można zapomnieć o ich głównej funkcji, przepowiadaniu Słowa Bożego. Ryzyko niezrozumienia czy nawet odrzucenia jest w nią wpisane. Nawet św. Paweł narzekał na słuchaczy, a oni zarzucali mu, że mówi zbyt rozwlekle. Wygląda na to, że od czasów Apostoła Narodów niewiele się zmieniło.

W mojej ocenie księża mówią coraz lepsze homilie. Jest wielu kaznodziejów charyzmatycznych, przykuwających uwagę, skłaniających do refleksji, odpowiedzialnych za Słowo. Zdarza mi się jednak słuchać kazań słabych, nieprzemyślanych i płytkich. Co robię, żeby powściągnąć emocje? Korzystam z rady mojego szkolnego kolegi, dziś jezuity i przypominam sobie historię opisaną w Księdze Liczb (22,1-25). Świadomość, że Pan Bóg przemówił nawet przez oślicę Balaama bywa krzepiąca, a na pewno pomaga ukoić skołatane nerwy i wytrwać do końca liturgii.

Renata Bakuła Tekst pochodzi z Tygodnika Idziemy, 27 września 2009 Wasze komentarze: ro: 14.03.2013, 20:24 I jeszcze błaganie do śląskich (choć może nie tylko) księży: odmieniajcie nazwiska przez przypadki, niech msza św. będzie za duszę ś.p. Jana Kowalskiego, a nie Jana Kowalski. (1) Autor Treść Nowości św. Ekspedyt Modlitwa do św. Ekspedyta Litania do św. Ekspedyta św. Elfeg św. Leon IX Urodziny jeżyka Jasia Najbardziej popularne Modlitwa o Cud Tajemnica Szczęścia Modlitwy do św. Rity Litania do św. Józefa Jezu, Ty się tym zajmij - Akt oddania się Jezusowi Godzina Łaski 2023 Poprzednia [ Powrót ] Następna